HISTORIA RASY
Koniki polskie to rodzima, prymitywna rasa koni wywodząca się od dzikich koni wschodniej Europy, zwanych tarpanami, które jeszcze w XVIII wieku można było spotkać na lesistych terenach Polski, Litwy i Prus. Ich opisy zachowały się w książkach i dokumentach dawnych podróżników i kronikarzy, którzy nazwali je po łacinie Equii silvestris ( konie leśne ), ponieważ napotykano je głównie w lasach, jakkolwiek ich naturalnym środowiskiem były polany, łąki i inne tereny otwarte, a las stanowił raczej schronienie przed człowiekiem. Tarpany jako gatunek dzikiego zwierzęcia przetrwały najdłużej w okolicach Puszczy Białowieskiej. Około roku 1780 ostatnie egzemplarze zostały odłowione i osadzone w zwierzyńcu hrabiów Zamojskich w miejscowości Zwierzyniec k. Biłgoraja. Następnie, około roku 1806, zostały usunięte ze zwierzyńca i rozdane okolicznym chłopom. W ten sposób zakończył się proces udomowienia dzikiego konia na terenach Polski.
Lata mijały a gospodarze w okolicach Biłgoraja wciąż używali do pracy na roli małych, niepozornych, wyjątkowo wytrzymałych na niekorzystne warunki życia, myszatych koników z charakterystyczną ciemną pręgą wzdłuż grzbietu. Konikami tymi zainteresowali się w 1914 roku dwaj młodzi hipologowie: Jan Grabowski i Stanisław Szuch, oraz, w latach dwudziestych, profesor Tadeusz Vetulani. To właśnie on wprowadził do literatury hipologicznej termin “konik polski”, który stał się ogólnie przyjętą nazwą rasy, jak również wysunął hipotezę o istnieniu na terenach Polski, Litwy i Prus odmiany leśnej tarpana, która wyodrębniła się z tarpanów, żyjących na stepach Europy Wschodniej ( ostatnie egzemplarze odmiany stepowej tarpana można było spotkać jeszcze w XIX w. na Ukrainie i w południowej Rosji ) oraz przyczynił się do zapoczątkowania hodowli konika polskiego w Polsce.
Pierwsze próby prowadzenia zorganizowanej hodowli koni prymitywnych, nazwanych konikami polskimi, zostały podjęte w Polsce w 1923 roku, w Państwowej Stadninie Koni w Janowie Podlaskim i w 1928 roku w Folwarku Dworzyszcze, należącym do Liceum Krzemienieckiego. W 1936 roku, z inicjatywy Profesora T. Vetulaniego, został założony rezerwat koników polskich w Białowieży, w celu dokonania restytucji tarpana leśnego drogą naturalnej selekcji w półdzikich warunkach bytowania w Puszczy. Przed drugą wojną światową, w 1938 roku uruchomiono na terenie Wileńszczyzny trzy stadniny, w których ulokowano najlepszy materiał klaczy i ogierów, jaki na tym terenie zebrano. Niestety, materiał hodowlany z tych stadnin całkowicie zaginął w czasie wojny.
W okresie okupacji założono pięć stadnin koni prymitywnych: w Deraźnem na Wołyniu, w Łuce w woj. tarnopolskim, w Wacyniu pod Radomiem oraz w Felinie i Puławach w woj. lubelskim. Większość koników zaginęła bezpowrotnie podczas działań wojennych i ewakuacji w głąb Niemiec.
Po wojnie rozpoczęto odbudowę hodowli koników polskich z nielicznym materiałem, jaki ocalał: 15 koników z rezerwatu białowieskiego, 14 ze stadniny w Puławach (PINGW), 7 ze stadniny w Deraźnem i pojedyncze sztuki u prywatnych hodowców. Ocalała i rewindykowana z Niemiec grupka koników (poza grupą białowieską) początkowo dosyć często zmieniała miejsce pobytu, przebywając m.in. w Kochcicach, Grodźcu Śląskim, Puławach, Rabie Wyżnej.
Dopiero uruchomienie pod koniec 1949 roku stadniny w Popielnie pozwoliło na zgromadzenie tego cennego materiału w jednym miejscu. Po śmierci prof. T. Vetulaniego w 1952 roku także znaczna część koników z Białowieży trafiła do Popielna, które w owym czasie stało się głównym centrum hodowlanym tej rasy. W 1955 roku stadninę w Popielnie przejęła Polska Akademia Nauk. W tym też roku w Popielnie podjęto przerwany eksperyment prof. T. Vetulaniego i rozpoczęto, obok tradycyjnej hodowli stajennej, hodowlę rezerwatową. Poza tym ośrodkiem, w latach pięćdziesiątych i na początku lat sześćdziesiątych powstały w kraju niewielkie stadniny, w których także zaczęto hodować koniki polskie, m.in. w Łozdaju k. Kętrzyna, Stubnie, Jeżewicach (Zakład Doświadczalny PAN), RZD Złotniki k. Poznania. Większość z nich w niedługim czasie uległa likwidacji lub ograniczeniu hodowli, ale materiał hodowlany nie przepadł i został wykorzystany przy tworzeniu ośrodków, które przetrwały do chwili obecnej.
W 1969 roku przy PSK Racot, w gospodarstwie Kobylniki utworzono oddział koników polskich. W wyniku zmian organizacyjnych w 1995 roku oddział ten przejęła Poznańska Hodowla Roślin Tulce – Stacja Nasienna Kobylniki. Kolejne ośrodki hodowli konika polskiego powstały w następujących latach: 1979 r. – w SK Dobrzyniewo, 1983 r. – w SO Sieraków, 1987 r. – w KPGR Manieczki. Zaliczane one były, wraz z Popielnem, do ośrodków hodowli zachowawczej konika polskiego.
Niezależnie od rozwoju tradycyjnej hodowli koników w warunkach stajennych, rozwinęła się także ich hodowla rezerwatowa. Do hodowli popielniańskiej i pokazowej grupy białowieskiej dołączyły niewielkie rezerwaty, tzw. ostoje konika polskiego. W1982 r. ten system hodowli podjął Roztoczański Park Narodowy w Zwierzyńcu (historycznym miejscu przebywania ostatnich tarpanów), a w 1990 r. Eliza i Jan Płońscy założyli ostoję koników polskich w Zielonym Ostrowie, na terenie rezerwatu „Siedem Wysp” k. Węgorzewa (od 2009 r. ostoję tę prowadzi Nadleśnictwo Borki). W 2004 r. hodowlę podjął Biebrzański Park Narodowy, a w 2007 r., po powiększeniu terenu, na terenie Parku Krajobrazowego „Dolina Baryczy” k. Milicza założył ostoję Aleksander Kowalski.
Pomyślnie rozwinęła się również hodowla konika polskiego w terenie, w tzw. chowie masowym. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. powstały terenowe ośrodki hodowlane, m.in. w powiatach: Grójec, Busko i Lubaczów. Niestety, w latach osiemdziesiątych prowadzona tam hodowla niemal całkowicie upadła, a materiał hodowlany w większości przepadł bezpowrotnie.
Obecnie największe skupiska hodowli prywatnej znajdują się na terenie Wielkopolski, na Mazurach, w Małopolsce i na Śląsku.
źródła:
“Tablice genealogiczne koników polskich” dr hab. Zbigniew Jaworski
“Program ochrony zasobów genetycznych koni rasy konik polski” opracowany przez
dr hab. Zbigniewa Jaworskiego i dr Iwonę Tomczyk-Wronę